Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση είναι ήδη εδώ. Εάν η 1η Βιομηχανική Επανάσταση στηρίχθηκε στην δύναμη της μηχανής, η 2η σε αυτήν του ηλεκτρισμού και η 3η στον ψηφιακό κόσμο και το διαδίκτυο, η 4η ενσωματώνει τις τεχνολογικές εξελίξεις -όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική, η νανοτεχνολογία και η βιοτεχνολογία- δημιουργώντας μια πρωτόγνωρη όσμωση του φυσικού με το ψηφιακό κόσμο.

Κυρίαρχο χαρακτηριστικό αυτού του νέου υβριδικού χώρου είναι οι ανατροπές στον τομέα της εργασίας σε όλα τα επίπεδα. Εκτός από την απώλεια εκατομμυρίων θέσεων εργασίας, αλλά και την δημιουργία νέων επαγγελμάτων, αλλάζει άρδην ο τρόπος και τα μέσα που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Οι εταιρίες που θα επιζήσουν αυτής της μετάβασης θα είναι εκείνες οι οποίες -όπως είναι αναμενόμενο- θα προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα και θα καταφέρουν να ενσωματώσουν όσο το δυνατόν πιο αθόρυβα και φυσικά τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις στον καθημερινό τρόπο λειτουργίας τους.

Εν μέσω αυτών των δομικών εξελίξεων δεν είναι δυνατόν να μείνει αμετάβλητο το περιβάλλον εργασίας, το κτήριο, το οποίο καλείται να υποδεχθεί και να συμβάλει στην ομαλή μετάβαση στη νέα εποχή. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας στον τομέα των "έξυπνων κτηρίων" εξαντλείται σε νέα βελτιωμένα δομικά υλικά, αυτοματισμούς και προηγμένες μεθόδους κατασκευής.

Η πρόκληση όμως είναι πολύ μεγαλύτερη: πώς πρέπει να σχεδιαστεί ένα κτήριο εννοιολογικά και λειτουργικά ώστε να είναι συμβατό με την σύζευξη του φυσικού με τον ψηφιακό κόσμο που ευαγγελίζεται η 4η Βιομηχανική Επανάσταση;

Θα παραμείνει απλός αποδέκτης, ένα άβουλο κέλυφος - θεατής, ή θα αλλάξει ριζικά για να δρομολογήσει τις εξελίξεις;

Το κτήριο του αύριο (πρέπει να) αισθάνεται. Να γνωρίζει. Να αλληλεπιδρά. Να εξελίσσεται. Να μεταλλάσσεται. Να υποδέχεται. Να είναι τόσο χρήσιμο και εύχρηστο που να καταλήγει «διάφανο», με την έννοια της διαφάνειας που προωθούσε ο Μιχάλης Δερτούζος για την τεχνολογία. Ο Δερτούζος έδειχνε τον δρόμο στο τέλος της δεκαετίας του 1990 όσον αφορά την χρήση της τεχνολογίας: σε έναν κόσμο ολοένα και πιο περίπλοκο τεχνολογικά, πρέπει να κάνουμε την τεχνολογία να δουλεύει για εμάς αντί να μας υπαγορεύει εκείνη πως να ζούμε και να εργαζόμαστε. Για να το πετύχουμε αυτό χρειάζεται να επενδύσουμε σε έναν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της τεχνολογίας, μια τεχνολογία τόσο εύχρηστη και διάφανη που να μην γίνεται καν αντιληπτή.

Η τεχνολογία πρέπει να μας επιτρέπει να κάνουμε περισσότερα κάνοντας λιγότερα.

Το κτήριο του αύριο μπορεί να προσεγγιστεί με τρεις διακριτούς τρόπους:

Ο πρώτος αφορά στην προσέγγιση με την αντίληψη του χθες, ως ένα σύνολο δομικών υλικών που έχουν επιμέρους βελτιωθεί, όπως για παράδειγμα τα ενεργειακά κουφώματα που εμποδίζουν την απώλεια ενέργειας από το κέλυφος του κτηρίου. Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης προσομοιάζει σε ένα καλογυαλισμένο gagdet, το οποίο είναι εμπλουτισμένο με βασικές λειτουργίες, όπως αυτήν της ειδοποίησης σε περίπτωση επίσκεψης ή την παραγγελία ενός καφέ.

Φανταστείτε, όμως κι έναν τρίτο, φανταστείτε το κτήριο ως έναν καλό σας φίλο: καταλαβαίνει την διάθεσή σας, σας ακούει, μαθαίνει από τις προτιμήσεις σας και εξελίσσεται μαζί σας. Επιδεικνύει υπομονή, κάνει λάθη και μαθαίνει από αυτά. Το κτήριο του αύριο αποτελεί ουσιαστικά τμήμα ενός ευρύτερου συναισθηματικά έξυπνου οικοσυστήματος (emotionally smart ecosystem), το οποίο ξεκινάει από τον μεμονωμένο "έξυπνο" χρήστη, περνάει από το "έξυπνο κτήριο" και ανοίγεται στην "έξυπνη πόλη, η οποία λειτουργεί παράλληλα και σε συνεργασία με τον "έξυπνο κάνναβο" (smart grid).

Κοινός παρονομαστής των έξυπνων συστημάτων αποτελούν οι έξυπνοι χρήστες, οι οποίοι είναι σε θέση να κατανοήσουν επιτυχώς τις νέες τεχνολογίες. Στη σημερινή εποχή, ο μέσος χρήστης είναι σε θέση να προσαρμοστεί σε νέα ψηφιακά -και μη- περιβάλλοντα, μετατρέποντας το ανθρώπινο δυναμικό σε καινοτόμο κινητήρια δύναμη εξέλιξης της τεχνολογίας.

Με δεδομένο ότι η τεχνολογία πλέον δεν είναι ο στόχος, αλλά το μέσον επικοινωνίας και διάδρασης, το ερώτημα δεν είναι ποιά τεχνολογία θα χρησιμοποιηθεί στον Σχεδιασμό του Έξυπνου κτηρίου, αλλά το με ποιον τρόπο θα χειριστεί ο χρήστης του κτηρίου τον όγκο της πληροφορίας.
Θα μπορέσει ο μέσος άνθρωπος να συμβαδίσει με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις;

Ας πάρουμε ως παράδειγμα το έξυπνο τηλέφωνο (smartphone), το οποίο εμφανίστηκε το 1997 και μέσα σε μία εικοσαετία έγινε αναγκαίο εργαλείο για πάνω από 50% του ανθρώπινου πληθυσμού. Η δημιουργία του έξυπνου κινητού τηλεφώνου έδωσε έναυσμα σε δύο παράλληλες διεργασίες: αφενός οι χρήστες σταδιακά εκπαιδεύτηκαν κι έμαθαν να χρησιμοποιούν τη νέα τεχνολογία; αφετέρου οι δημιουργοί της τεχνολογίας αυτής σταδιακά την αναπροσάρμοσαν βελτιστοποιώντας την, ώστε να γίνει φιλική προς τον μέσο χρήστη. Οι δύο αυτές διεργασίες συνετέλεσαν στην εκθετική πρόοδο της τεχνολογικής ανάπτυξης της κινητής τηλεφωνίας.

Το έξυπνο κτήριο αποτελεί παρόμοια υπόθεση. Η τεχνολογία του έξυπνου κτηρίου εξελίσσεται με αλματώδεις ρυθμούς, αλλά το έξυπνο κτήριο δεν έχει εξελιχθεί με τον ίδιο ρυθμό που εξελίσσεται το κινητό. Είναι γεγονός ότι οι αρχιτέκτονες είναι πλέον, σε θέση να διαβάζουν τις ανάγκες των χρηστών και να προσαρμόζουν το κτήριο στις ανάγκες αυτές. Το επόμενο βήμα είναι η εκπαίδευση των χρηστών πάνω στις έξυπνες κτηριακές τεχνολογίες και η μεγιστοποίηση της διάδρασης τους με το κτήριο. Μόνο όταν επιτευχθεί αυτή η διάδραση θα μπορέσουμε να εξελίξουμε το έξυπνο οικοσύστημα.

Στην εποχή του ψηφιακού μετασχηματισμού, όπου οι υπηρεσίες μεταλλάσσονται σε SaaS (Software as a Service), τα κτήρια αναπόφευκτα θα ακολουθήσουν το μοντέλο παροχής υπηρεσιών, δημιουργώντας το κτήριο - υπηρεσία BaaS - building as a service.
Το κτήριο του αύριο θα πρέπει να είναι συμβατό με τις τεχνολογικές εξελίξεις που επιφέρει η 4η Βιομηχανική Επανάσταση:

- το κτήριο και οι χρήστες γνωρίζουν σε πραγματικό χρόνο την ακριβή τοποθεσία και τον ρόλο που έχει ο καθένας (προφανώς με τις ανάλογη ιεραρχία στην πρόσβαση της πληροφορίας).

- συσκευές IoT και απεριόριστη συνδεσιμότητα μεταξύ τους. Προσωποποιημένες υπηρεσίες αλλά ανθρωποκεντρικές. Φανταστείτε να μπορείς να φωνάξεις τον εκτυπωτή σου με το όνομά του και να τον ρωτήσεις γιατί τελείωσε τόσο γρήγορα το κόκκινο μελάνι.

- το κτήριο επιτρέπει συναντήσεις σε πραγματικό χρόνο και κλίμακα με χρήστες από άλλη τοποθεσία (holograms, virtual και augmented reality), όχι σε προκαθορισμένα meeting-rooms αλλά παντού στο κτήριο.

- οι συνθήκες φωτισμού, θερμοκρασίας, ποιότητα αέρα, υγρασία, ήχου, κλπ, προσαρμόζονται σε πραγματικό χρόνο όχι μόνο ανά όροφο ή δωμάτιο αλλά ανά χρήστη. Το κλειδί είναι η παροχή υπηρεσιών και φιλτραρισμένων πληροφοριών στον μεμονωμένο χρήστη.

- το κτήριο προσαρμόζει κάθε χώρο του με βάση τα παραπάνω σε πραγματικό χρόνο.

- η πληροφορία από τον έξω κόσμο φτάνει σε κάθε σημείο του κτηρίου για τον κάθε χρήστη εξατομικευμένη.

- το κτήριο προσαρμόζει τις ρυθμίσεις ασφαλείας και διαχειρίζεται το κρίσιμο θέμα της εκκένωσης σε περίπτωση κινδύνου.

Όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν την εύκολη και συνεχή δυνατότητα ελέγχου παροχής της πληροφορίας από τον κάθε χρήστη, καθώς και τον σεβασμό της ιδιωτικότητας και της ανωνυμίας.

Ή ίσως, αντί να συζητάμε σχετικά με το πόσο ‘εξυπνο’ είναι το κτήριο, θα πρέπει να απεμπλακούμε πλήρως από την έννοια του κτηρίου όπως το γνωρίζουμε μέχρι σήμερα και να εστιάσουμε στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του συναισθηματικά έξυπνου οικοσυστήματος.

O Πάνος Παρθένιος μίλησε για τα συναισθηματικά έξυπνα οικοσυστήματα στο πλαίσιο του The Architect Show 2019, το οποίο διοργανώθηκε από την Medexpo σε επιμέλεια του Archisearch.gr και της Design Ambassador και Creative Direction της Ελένης Μπρασινίκα της εταιρίας Bllenddesignoffice.

*Ο Πάνος Παρθένιος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης και Doctor of Design, Harvard Design School